Tag: as Gaelige

Ar shroichint Coarse Clay Farm dúinn tugadh mála mór dúbailte do ch’aon dhuine againn. Ba sheo é ár dtolg a bheadh le pacáil le tuí. Tugadh trí phluid dúinn freisin. Thóg muid amach na bráillíní agus na pilliúir a phacáil ár máithreacha go cúramach dúinn as na truncanna. Bhí eolas maith faighte acu i dtaobh na nithe a bheadh uainn ó tattie hokers eile. Dá bhí sin, bhí potaí agus gréithe agus éadaigh boird (oléadach a bhí sa bhfaisean ag an am) ar iompar againn. Is gearr go raibh na héadaigh crochta agus áit codlata réitithe againn. Bhí sé cosúil le seomra ospidéil agus an bothán chun ithe ar nós ceaintín. Bhí muid bródúil as ár n-áit mhaireachtála. Bhí só amháin againn – an leictreachas. An chéad tráthnóna tháinig garda na háite agus bhailigh sé ár gceadanna. Thug sé ar ais iad tráthnóna lá arna mháireach, agus bhí cead againn fanacht ag obair ar an talamh ar fead trí mhí. Tugadh cartaí aitheantais buí dhúinn freisin. Bhí na ceadanna ag teastáil freisin le haghaidh cartaí allúntais bia a fháil. Is cartaí allúntais, agus ní leabhra, a d’fhaigheadh daoine nach raibh aon seoladh buan acu. Bhí cead againn fanacht ar feadh ráithe ach dá mbrisfeadh éinne an dlí dhíbrófaí as an tír láithreach bonn é. B’éasca don Éireannach dlí na hAlban a bhriseadh agus díbríodh go leor fir Éireannacha. Ag deireadh na trí mhí chaitheadh muid a dhul chuig na gardaí chun fad a bhaint as an gcead.

An chéad mhaidin bhí muid ar fad chomh tuirseach agus go gcodlódh muid go headartha ar na toilg thuí. Ach ina áit sin, chuala muid an glaoch. Bhí sé ina mhaidneachan lae agus an maor ag tabhairt an ‘ghlaoch’. Bean mheánaosta a bhíodh ag freastal sa mbothán, agus a d’fhaigheadh chúig scilleacha breise as an nglaoch a b’ea an maor. Amuigh sna garranta bhain muid na fataí le tochaltóirí. “Hoking” a thugtaí ar an mbaint le lámh seo. D’oibrigh muid ina mbeirteanna, duine ag baint agus duine ag piocadh. Chaitheadh an scorach nó an ghirseach a bhíodh ag piocadh na bhfataí brat, b’shin mála garbh oscailte, agus é casta timpeall na colainne ar nós naprún. Ar laethanta taise ghreamaíodh an chréafóig den bhrat agus bhíodh sé trom, tais, míchompóirteach. Bhíodh deich nóiméad scíth againn san rud a dtugtaí ceathrú air, agus uair le haghaidh dinnéir. Bhí cead againn ár n-uair dinnéir a bheith againn tréis cheithre huaire oibre, agus tharlodh sé go mb’shin é an seacht a’ chlog ar maidin mar gur minic a thosnaigh muid roimh a trí ar maidin. D’oibrigh muid hocht n-uaire chuile lá, agus chriochnaigh muid go hiondúil go luath sa tráthnóna. Tréis greim le n-ithe sa mbothán, chuaigh muid uile a chodladh go dtí deireannach tráthnóna, agus ansin d’éirigh muid agus bhí an béile ceart againn. Bhí an chuid eile den tráthnóna saor againn.

Mheascadh muid le foirne eile a bhíodh ag obair ar na feilmeacha sa gcomharsanacht. Théadh muid ar cuairt acu nó thagaidís ar cuairt chugainn. Bhí go leor foirne as Dún na nGall ann. Bhíodar cairdiúil, ina ndea-chomhluadar agus iontach ag an nGaeilge. I measc na bhfoirne uile bhí go leor ceoltoirí, agus sén chéad rud a dhéanadh muid ná airgead a bhailiú chun bosca ceoil nó violin a cheannacht. Chuireadh muid raifil ar phaca cartaí nó ar mhála milseáin. Is iomaí oíche thaitneamhach a bhí againn. Bhíodh tráthnóna Dé Sathairn saor againn freisin, tráth a dtéadh muid chuig an mbaile mór le haghaidh siopadóireachta agus airgead a chur abhaile. Is tré T.M.O (Telegraphic Money Order) a chuireadh muid an t-airgead abhaile. De bharr gur deireannach Dé Sathairn a chuireadh na foirne uile in Albain agus na spailpíní i Lancashire a gcuid airgid abhaile, bhíodh cead ag na hoifigí poist in Acaill oscailt maidin Domhnaigh chun a gcuid T.M.Os a thógáil. Nuair a bhíodh an t-airgead seolta chun bealaigh deireadh muid go raibh an t-airgead uile imithe thar an teach solais. Ba mhaith an fear a bhí sa saoiste s’againne, agus dhéanadh sé cinnte go gcuirfeadh na hógánaigh a gcuid airgid thar an teach solais i gcónaí. Níor mhaith leis go bhfoghlamóidís aon drochbhéasa chúns bhíodar faoina chúram. Rinne muid mór le go leor daoine, daoine óga na háite ina measc, mar théadh muid chuig na hallaí agus thógadh muid páirt sna damhsaí Albanacha. Rinne muid cairdeas freisin le go leor dena príosúnaigh cogaidh a bhí curtha amach ar na feilmeacha ag obair. Bhí na príosúnaigh Gearmáanach uile an-óg, agus níor bh’fhéidir a ndóthain le n-ithe ná a ndóthain tabac a thabhairt dóibh. Is minic a thug muid ár n-allúntas aráin féin dóibh. Thug an obair ar an bhfeilm deis dóibh málaí garbha fataí a ghoid, málaí a ndéanaidís slipéirí astu agus a dhíolaidís. Ghoideadar seanchóta uaimse uair amháin agus lá arna mháireach bhíodar dá dhíol ar ais liom ina phéire breá slipéirí!

Sin aithrí a chuirtí ar fhear dá ngeobhadh sé cailín isteach i dtrioblóid (torthach). Chaithfeadh sé a dhul timpeall an tséipéil ar bharr Chruach Phádraig ag lámhacán méid áithrid uaireanta, agus an paidrín a rá méid áithrid uaireanta. Sén chaoi ar cuireadh deireadh leis an aithrí sin ná go ndeacha fear chuig faoistin, agus dúirt sé leis an sagart go raibh cailín i dtrioblóid aige, agus dá gcuirfeadh sé aithrí na cruaiche air go dtiocfadh sé anuas agus go ndéanfadh sé chuile chailín san áit torthach. Chuir sé sin deireadh leis an aithrí sin. San am sin, ní raibh cead ag daoine bheith ag obair do Phrotastúnaigh. Chuirfeadh an sagart mallacht ón altóir orthu. Chuaigh fear amháin ag obair ar an séipéal Protastúnach. In aimsir na stáisiúin d’iarrtaí ar dhaoine leathchoróin (dhá scilling agus sé pingine) a íoc leis an sagart. Chuaigh an fear suas leis an tuarastal a íoc; leag sé an t-airgead ar an mbord agus d’inis sé don tsagart cá bhfuair sé é. Bhreathnaigh an sagart air, ach thóg sé airgead an mhinistéara pé scéal é.

Cniotáil agus sníomh a chaitheadh an oíche. Cheannaití an olann i scáinní móra, díol dhá gheansaí. Choinníodh na fir na scáinní go ndéantaí ceirtlín díobh. Leacracha a bhí in urláir na dtithe; chuireadh na mná cheithre phionna síos i gcearnóg le haghaidh an dlú agus an inneach. Brístí flainnín a chaitheadh na fir; ní raibh acu ach aon phéire amháin agus nuair a bhíodh an péire sin caite d’fhaighidís péire eile. Thagadh daoine ó chuile pháirt d’Acaill agus ó áiteacha eile chun an bréidín a ramhrú. Bhí cloch mhillte ann freisin; ba chun an coirce a mhillt a bhí sí. San oíche a déantaí é seo agus thugtaí do na daoine é in aimsir an drochshaoil. Sén fáth go ndéantaí san oíche é ná nach raibh cead ag Caitlicigh beatha a fháil. Dá ngeobhfadh na Sasanaigh amach é chaithfí amach as a gcuid tithe iad. Sin é an fáth go bhfuil an talamh mar atá sé anois; píosa anseo agus píosa ansiúd. Caitheadh roinnt teallaigh amach agus díbríodh go Béal a’ Mhuirthid iad, agus thug sean-Phat Sweeney ar ais aríst iad. D’fhanaidís i dteach comharsa go bhfaighidís a n-áit féin. D’itheadh na daoine féar dá mbeadh fanacht fada orthu leis an mbád a thagadh le bia. Pat McNeela ón Doirín a bhí ina mháistir ar an mbád; ba foghlaí mara é. Cailleadh roinnt daoine ar an gcladach i mBéal Fearsad agus cuireadh ansin iad. Tá na leachtaí ansin ag marcáil na n-uaigheanna. Rinne na deartháireacha Heffernan cónraí le haghaidh cuid dena daoine a bhásaigh de bharr an ghorta. Cuirtear comhairle ar dhaoine gan a dhul chuig an gcladach san oíche.

Níl aon aimhreas ach go bhfuil go leor dena mná óga atá le feiceáil ar fud Acla slachtmhar dathúil – thabharfá álainn in aon tír ar dhuine nó beirt a chonaic muid. Tá a gcuid súile dubh-ghorm, a ngruaig dubh-rua, a gcraiceann, a gceann aghaidhe, a bhfigiúr agus a n-iompar gan locht. Agus tá tréith thaitneamhach eile le cur san áireamh: tá glórtha fhir, mhná agus pháistí Acla íseal, mín, ceolmhar; rud is iontaí nuair a chuimhníonn tú ar an saol amuigh faoin aer a chaitheann siad, agus ar aimsir ghaofar gharbh an Oileáin. Ach ní i bhfad a thógann sé ar an gcrua-obair, ar an ngaoith agus ar an ngrian an bláth a bhaint den dathúlacht, ach mar sin féin fanann an t-iompar ríoga agus an glór séimh.
Sé feisteas mhná Acla ná cabhail, sciorta agus seál, d’uireasa bróga ná hata. Tá dathanna a gcuid éadaigh go hálainn. Dearg de chuile scáth, ó dhearg Oifig an Phoist go dtí an bándearg éadrom nite; corcra de chuile scáth, ón gceann ríoga dorcha go dtí an ceann saillte. Tá liathchorcra dearg agus ruachorcra sa bhfaisean freisin, mar atá gorm scéiniúil. Is lámhdhéanta d’olann chaoirigh an tsléibhe agus d’olann nádúrtha dhaite atá a gcuid pluideacha. Is iondúil gur lámhdhéanta atá a gcuid sciortaí olna, iad daite i ndathanna éagsúla atá sa bhfaisean, dathanna a cheannaítear i gCathair na Mart. Faightear buí agus donn, agus an dath mustard is mó a chaitheann na fir, as scrathchloch a fhásann ar na leacracha i gCuan Chim, agus a fhiuchtar. Caitheann na mná uaisle an clóca mór Gaelach dubh-ghorm ag dul chuig aifreann an Domhnaigh agus lá saoire.

Is cuimhin liom an Caiptín Ó Máille go deimhin, agus is cuimhin liom an lá chomh maith agus dá b’é inniu é. Bhí mé ceathair déag nó cúig déag de bhlianta ag an am. Bhí sé ar mhaidí cros nuair a chonaic mé é, ach ba bhreá ard an fear é. Chonaic mé ag teacht aníos bóthar Chill Damhnait (baile ar an taobh thoir d’Oileán Acla) ó Acaill Íochtair é, agus bhí sé ar a bhealach go hOileán Cléire. Stop sé le haghaidh na hoíche i dteach ósta a bhí an tráth sin i gCill Damhnait, thiar ag an séipéal. Chuaigh muid uile ar cuairt aige mar bhí an oiread sin cloiste againn faoi. Bhí sé ag inseacht scéalta faoina shaol, ach ní cuimhin liom aon cheann dena scéalta anois. Bhí an teach lán go doras mar bhí an baile uile tagtha chun é a fheiceáil. Tá teach nua anois ag an séipéal (ar an taobh ó thuaidh), agus bhí an teach ósta san áit a bhfuil stábla an tí sin anois, idir an teach nua agus an séipéal. Bhí sé gaolmhar le Máilligh Oileán Cléire agus Acaill Íochtair. Níor chuala mé riamh go raibh sé pósta ná muirín air; b’fhéidir go raibh sé pósta. Bhíodh sé ag díluchtú sa gCorrán. Bhí féasóg air ach go deimhin dhealraigh sé go mba bhreá an fear ina óige é. Báthadh an lucht deiridh a tharraing sé ag Poll na Ráite in aice Bhaile Uí Fhiacháin. Bháigh siad féin í (an bád) nuair a chonaiceadar na fir chustaim ag teacht agus gan aon éalú i ndán dóibh. Ba é ainm an bháid ná an Slúipín Vaughan, agus cumadh amhrán di. Bhí fhios agam é uair amháin ach tá faitíos orm nach mbeidh mé i ndon é a rá anois.

Ba as Acaill Íochtair a dúirt cuid dena daoine é MacNeela, ach dúirt tuilleadh go mba as an gClagán (áit ó dheas de Bhaile Chruaiche) é. Bhíodh sé i dteannta Pháidín Bán (‘ac Cormaic) amannta, ach ba i dteannta an Chaiptín Ó Máille ba mhó a bhíodh sé. Ba sárfhear farraige a bhí ann, agus deireadh daoine go mb’fhearr de fhear farraige é ná an Caiptín. Bheadh an bád báite orthu uair amháin murach MacNeela. Bhí siad ag teacht ó Flush le lucht; bhí cóir ghaoithe acu ar feadh an bhealaigh, agus bhíodar sé huaire chun cinn, nó níos túisce ná mar a cheapadar. Bhí MacNeela ar deic agus d’fhógair sé go raibh an Sliabh Mór in amharc, agus ghlaoigh sé aníos ar an gCaiptín lena fheiceáil ach ní fhaca seisean é. D’ordaigh sé MacNeela síos leis an suipéar a réiteach, agus nuair a tháinig sé aníos aríst bhí an Sliabh Mór le feiceáil go héasca, agus murach MacNeela a bheith ar faire an tráth sin bheadh an bád ina cipíní ar charraigreacha fiáine Cheann Acla.

Ba smuglálaí é m’uncail Maitiú, agus thugadh sé tabac, fíon agus earraí eile ó Flush. Bhíodh sé leis an gCaiptín Ó Máille amannta, agus amannta eile le Páidín Bán ‘ac Cormaic. B’íontach an smuglálaí é Páidín, agus bhí bád dá chuid féin aige, agus bhíodh fear darbh ainm Leneghan as Baile Chruaiche, colceathrar mo mháthar, agus fear dena McNeela, in éineacht leis. Sílim go mba as Tóin re Gaoith (baile fearann idir Maolraithnigh agus Gob a’ Choire) nó as an gClagán i mBaile Chruaiche é. Ba as Cnoc Maoilín i mBaile Chruaiche é Páidín féin, agus bhí gaol aige le mo mháthair. D’fholmhaidís an bád ag Tóin na nDúmacha (áit sa gCorrán) amannta, agus thugaidís an t-ábhar ar dhroim capaill as sin go Baile Uí Fhiacháin agus amach faoin tír. Bhíodh seanfhir ag tabhairt céad meáchain de thabac ar a ndroim ó Thóin na nDúmacha go Baile Uí Fhiacháin san oíche; chonaic mé féin na fir agus bhí mé ag caint leo. (Tá sé timpeall 14 míle ó Thóin na nDúmacha go Baile Uí Fhiacháin, s.m). Báthadh Páidín Bán é féin. Ba fhear breá láidir ard é Páidín agus chaitheadh sé brógaí de leathar na Spáinne suas go glúine. Cumadh amhrán faoi Pháidín; chuala mé go minic i mBaile Chruaiche é.

Michael Gallagher a b’ainm do mo shin-seanathair, agus mhair sé sa gCorráin, in Aird (baile beag sa gCorrán). Bhí mac aige darbh ainm Michael, agus b’shin é mo sheanathair. Bhí triúr mac agus iníon amháin sa mbaile ag mo sheanathair, Maitiú, Michael agus Tommy ar na mic, agus Alice a bhí ar an iníon. Phós sí fear dena Giobúin ó taobh amuigh de Bhaile Uí Fhiacháin. Leneghan do b’ainm do mo mháthair, duine de Leneghan Bhaile Chruaiche, agus Tommy a bhí ar m’athair. Bhí áit ag mo sheanathair i mBaile Uí Fhiacháin, agus ba é an chéad teach ceannslinne a tógadh ar an mbaile é. Bhí sé ar an bpríomhshráid ar thaobh na láimhe deise ag dul isteach as seo. Bhí siopa aige, i dteannta na dtriúr uncail agus an t-aon aint a bhí agam sa mbaile. Bhí beirt uncail agam a chuaigh go Meiriceá; ní fhaca mé riamh iad. Bhí beirt aint agam i Meiriceá freisin ach tháinig siadsan abhaile agus phósadar. Phós an bheirt acu beirt de mhuintir Henry as Iorrus; phós Alice Pat Henry agus phós Sarah Dominic Henry; colceathracha a bhí sa mbeirt fhear. Fuair Maitiú, m’uncail ba shine, áit mo sheanathar i mBaile Uí Fhiacháin; ba smuglálaí é agus théadh sé go Flush chun tabac agus nithe eile a fháil, agus dhíoladh sé amuigh anseo agus i mBaile Uí Fhiacháin iad. Báthadh é ag teacht abhaile as Flush. Ba colceathrar do mo mháthair Páidín Bán ‘ac Cormaic.

Is cuimhin liom nuair a déanadh an tseanscoil (an tseanscoil náisiúnta). Tá ballaí na seanscoile le feiceáil fós ar chúl an tí scoile (Scoil Náisiúnta an Chorráin faoi láthair). Sar ar déanadh aon teach scoile sa gCorrán bhí máistir as Baile Uí Fhiacháin darbh ainm Flynn ag dul timpeall ar chuid de thithe an Chorráin ag múineadh a gcuid páistí. Ba é an Flynn seo a bhí ag múineadh m’uncail, an tAth. Mick. Ní raibh ach cúpla muirín a théadh chuig an scoil chuige; na Gallchóir, na Máille agus na Mac Pháidíní ba mó. Go deimhin, ní raibh aon scoil aige ach ag dul ó theach go teach, nó aon áit a ngeobhadh sé stábla chun na scoláirí a thabhairt isteach ann. Níorbh é seo an Flynn a raibh mé ag inseacht dhuit faoi cheana a bhí sa scoil anraith, ach duine eile den ainm céanna. Ní raibh mórán eolais agam ar na scoltracha nó na máistrí ar an taobh seo den chuisle, mar ba ar an taobh eile (an taobh thiar den chuisle) i gCill Damhnait a chuaigh mé ar scoil. Donnellan an t-ainm a bhí ar ár múinteoir ach níl fhios agam cérbh as dó. Nuair a d’fhág sé Cill Damhnait chuaigh sé go Baile Chruaiche. Bhíodh sclátaí slinne, againn agus sean-sliogáin chríonta ón gcladach mar phinnluaidhe amannta. Ní raibh scláta ag chuile dhuine. Bhíodh scláta mór crochta ar an mballa ag an máistir.
Ba é Pike, an tiarna talún a bhí ina bhainisteoir ar an scoil, agus bhíodh sé ag cur máistrí isteach agus amach de réir mar ba mhian leis. Ní cuimhin liom ainm éinne acu ach Donnellan mar is gearr a d’fhágtaí ann iad; is mná is mó a thagadh. D’fhaigheadh cuid acu aon scilling déag sa tseachtain, cuid eile níos mó agus cuid eile níos lú, sílim. Níl fhios agam cé bhíodh dá n-íoc. Is san áit a bhfuil an scoil anois a bhí an scoil a ndeacha mise aici i gCill Damhnait (S.N. an Doirín). Níor fhoghlaim muid aon Ghaeilge riamh sa scoil, ach bhíodh an máistir ag labhairt Gaeilge, agus níor stop sé éinne óna labhairt. Gaeilge a labhraíodh muid i gcónaí thairis sin. Níor chuala mé riamh faoin mbata scóir ná tada mar sin. Bhíodh muid ag foghlaim léamh, scríobh agus uimhríocht sa scoil.